1430
Στις 9 Οκτωβρίου 1430 τα Ιωάννινα παραδίδονται στον Σινάν πασά, μπεηλέρμπεη (διοικητή) της Ρούμελης. Είναι η αρχή της οθωμανικής κυριαρχίας σε μεγάλο μέρος της Ηπείρου.
Τα Ιωάννινα σε φωτογραφία που τραβήχτηκε στα μέσα του 19ου αιώνα από τον Fred Boissonnas. (Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης)
Με τον όρο «Ρούμελη» περιγραφόταν μια μεγάλη διοικητική περιφέρεια που γεωγραφικά ταυτιζόταν με τη Βαλκανική χερσόνησο. Επρόκειτο στην ουσία για τις οθωμανικές κτήσεις στα Βαλκάνια. Η λέξη σημαίνει «χώρα των Ρωμαίων», δηλαδή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η οποία αποκαλούσε τον εαυτό της «Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία». Στη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας, οι χριστιανοί κάτοικοι των Βαλκανίων ονομάζονταν «Ρουμ», από όπου προέρχεται και η ονομασία «Ρωμιοί».
1455
Σύμφωνα με οθωμανική απογραφή του 1454-55, το Μέτσοβο με άλλους έξι οικισμούς (πιθανόν: Μηλιά, Ανήλιο, Βουτονόσι, Δερβεντίστα / Ανθοχώρι, Κουτσούφλιανη / Πλατάνιστος και Μαλακάσι), με τους οποίους σχηματίζει ένα είδος «κοινότητας» (Χωρίον Μετσόβου), υπάγεται ως τιμάριο του Ομέρ μπέη στο σαντζάκι (διοικητική περιφέρεια) και τον καζά (επαρχία) Τρικάλων. Συνολικά καταγράφονται 700 φορολογήσιμες οικογένειες, 41 χήρες και 52 άγαμοι.
Το Μέτσοβο σε φωτογραφία που τραβήχτηκε στα τέλη του 19ου αιώνα από τον Fred Boissonnas. (Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης)
Η επαρχιακή διοίκηση του οθωμανικού κράτους στηριζόταν σε συγκεκριμένους πολιτικούς και δημοσιονομικούς μηχανισμούς. Η ορολογία των διοικητικών διαιρέσεων καθώς και η γεωγραφική τους ταυτότητα διαφοροποιήθηκαν μέσα στους αιώνες. Τα σαντζάκια ήταν υποδιαιρέσεις του εγιαλετιού, που ήταν μια μεγάλη περιφέρεια, όπως η Ρούμελη. Ο διοικητής του σαντζακιού ονομαζόταν «σαντζάκμπεης».
1617
Στις 17 Μαΐου 1617 ο Νικόλαος Μπασδάνης ή Βλαχονικόλας από το Μέτσοβο, που είχε ασπαστεί το Ισλάμ και επέστρεψε στον χριστιανισμό, θανατώθηκε στα Τρίκαλα. Θα αναγνωριστεί ως νεομάρτυρας και προς τιμή του θα κατασκευαστεί στο Μέτσοβο, το 1800, μικρό παρεκκλήσι προσκολλημένο στο Μοναστήρι Αγίου Νικολάου.
1659
Το 1659 χορηγούνται φορολογικά και πολιτικά προνόμια από τον Σουλτάνο Μεχμέτ Δ΄ λόγω των υπηρεσιών που προσφέρουν οι Μετσοβίτες ως «ντερμπεντζήδες» (φύλακες του δερβενίου / ορεινής διάβασης). Οι κάτοικοι της περιοχής του Μετσόβου απαλλάσσονται από τους τακτικούς και έκτακτους φόρους που πληρώνουν οι χριστιανοί υπήκοοι άλλων περιοχών, με τον όρο να προκαταβάλλουν κάθε έτος κατ’ αποκοπήν τον αναλογούντα φόρο.
Ένα από τα φιρμάνια της Χώρας Μετσόβου. (Αρχείο Γ. Πλατάρη-Τζίμα)
Σύμφωνα με την προφορική παράδοση, ο Κυριάκος ή Κύργος Φλόκας συνέβαλε καθοριστικά ώστε να χορηγηθεί από τους Οθωμανούς προνoμιακό καθεστώς στην περιοχή, χάρη στην εύνοια κάποιου Μεγάλου Βεζίρη, ο οποίος τον αντάμειψε επειδή ο Μετσοβίτης αρχιτσέλιγκας τον είχε κρύψει και προστατεύσει όταν ο Βεζίρης* είχε πέσει στη δυσμένεια του Σουλτάνου και κινδύνευε να εκτελεστεί.
*Ο Μεγάλος Βεζίρης ήταν ένα είδος «πρωθυπουργού» της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, επικεφαλής του αυτοκρατορικού συμβουλίου (Ντιβάνι), με τη μεγαλύτερη εξουσία μετά τον Σουλτάνο.
1700
Από τον 17ο αιώνα το Μέτσοβο διοικείται από βοϊβόδα (υψηλόβαθμο Οθωμανό αξιωματούχο).
Όψη του Μετσόβου σε χαλκογραφία του 1815.
Τον 17ο αιώνα εισάγεται στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ο θεσμός του «μουκατά»: ένα πρόσωπο που δεν ανήκε στην τιμαριωτική ιεραρχία είχε τη δυνατότητα να εισπράττει τους φόρους μιας περιοχής, προκαταβάλλοντας στο κρατικό ταμείο ένα προκαθορισμένο χρηματικό ποσό. Ο μισθωτής αυτός των φόρων της περιοχής γινόταν ταυτόχρονα και ο διοικητής της. Όταν η περιοχή ήταν καζάς, ο διοικητής ονομαζόταν «βοϊβόδας». Γι’ αυτό και το Μέτσοβο το διοικεί, από τον 17ο αιώνα, βοϊβόδας.
1719
Το 1719 δημιουργείται από τους Γάλλους αποθήκη βλάχικων προϊόντων στο Μέτσοβο, με στόχο το εξαγωγικό εμπόριο.
Το πέρασμα του Ζυγού, στον βασικότερο άξονα επικοινωνίας μεταξύ Ηπείρου και Θεσσαλίας. (Έγχρωμη λιθογραφία, Louis Dupré, 1825)
Ο Γάλλος περιηγητής Pouqueville αναφέρει ότι από την εποχή του Λουδοβίκου ΙΔ΄ (17ος αι.) οι Γάλλοι προμηθεύονταν μαλλί και δέρματα από τους Βλάχους. Από τον 18ο αιώνα το εξωτερικό εμπόριο βρίσκεται σε ακμή, και Μετσοβίτες έμποροι είχαν εμπορικούς οίκους σε Βενετία, Νάπολη, Τεργέστη, Μασσαλία, Βιέννη, Μόσχα, Οδησσό, Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη, Σέρρες και Αλεξάνδρεια. Το Μέτσοβο γίνεται εμπορικό κέντρο, μεγαλύτερης σημασίας από τα Ιωάννινα.
1759
Στις 25 Μαΐου 1759 ιδρύεται επίσημα το Ελληνοσχολείο στο Μέτσοβο, με κληροδότημα του Στέριου Στάνου.
Γενική όψη του Μετσόβου σε φωτογραφία των αρχών του 20ού αιώνα. (Μargaret Hasluck)
«Ελληνοσχολεία» ονομάζονταν σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, συνήθως όμως το ίδιο Ελληνοσχολείο περιελάμβανε και δημοτικό. Στο Μέτσοβο λειτουργούσαν σχολεία και πριν από αυτή τη χρονολογία, τουλάχιστον από τις αρχές του 19ου αιώνα, ωστόσο το 1759 τοποθετείται η επίσημη ίδρυση του Ελληνοσχολείου: τότε δόθηκε η άδεια από τις οθωμανικές αρχές για την επισκευή της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής, στα κελλιά της οποίας στεγάστηκε το σχολείο ώς το 1817. Το πρώτο αυτό σχολείο είχε ένα δάσκαλο και δύο υποδιδασκάλους και συντηρούνταν από το κληροδότημα του Στάνου, το απόθεμα της Μονής του Αγίου Νικολάου και άλλα ευεργετήματα Μετσοβιτών.
Επιστολή του 1766, σχετικά με την πρόσληψη του δασκάλου Τριαντάφυλλου Κύρκου Στάνου, αναφέρει: «…οι υπογραφόμενοι ιερείς τε και προεστώτες της χώρας ταύτης μετζόβου, συνεφωνήσαμε σήμερον με τον κυρ τριαντάφυλον κύρκου στάνου να σταθεί διδάσκαλος των ελληνικών μαθημάτων, επτά ολόκληρους χρόνους».
1787
Το 1787 ο Αλή πασάς γίνεται διοικητής (Derbendler) στο σαντζάκι των Τρικάλων, όπου ανήκε το Μέτσοβο, και εν συνεχεία πασάς των Ιωαννίνων.
Ο Αλή πασάς Τεπελενλής.
Ο Αλή Πασάς Τεπελενλής (1741-1822) κατόρθωσε να δημιουργήσει ένα «κράτος εν κράτει» και να κυριαρχήσει στο μεγαλύτερο μέρος των δυτικών οθωμανικών επαρχιών, εκμεταλλευόμενος την αδυναμία της Υψηλής Πύλης. Στο απόγειο της δύναμής του, έφθασε να εξουσιάζει μια ευρύτατη περιοχή που περιελάμβανε μεγάλο μέρος της σημερινής Αλβανίας και της σημερινής Ελλάδας. Ηγέτης χαρισματικός, συγκέντρωσε στα χέρια του αμύθητο πλούτο και κατόρθωσε να οργανώσει ισχυρό στρατό και μια αποτελεσματική διοικητική μηχανή. Ανεκτικός προς τις άλλες θρησκείες, χρησιμοποίησε πολλούς χριστιανούς σε ανώτερες στρατιωτικές και διοικητικές θέσεις.
1795
Το 1795 ο Αλή πασάς μισθώνει τον μουκατά (φορολογική ενότητα) της Χώρας Μετσόβου. Χωρίς αυτό να σημαίνει αλλαγή του ισχύοντος φορολογικού καθεστώτος, ο Αλή πασάς επιβάλλει σημαντικές οικονομικές επιβαρύνσεις στους Μετσοβίτες.
Αίθουσα Ακροάσεων του Αλί Πασά (Λιθογραφία, George de la Poer Beresford, 1855)
1821
1821-1828: Ελληνική Επανάσταση
Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με τον σταυρό στα Σάλωνα, την ημέρα του Πάσχα του 1821. (Έγχρωμη λιθογραφία, Louis Dupré, 1825)
1830
Το 1830 ιδρύεται το ανεξάρτητο ελληνικό κράτος, με σύνορα που φθάνουν μέχρι την Ήπειρο και τη Θεσσαλία.
Το ανεξάρτητο ελληνικό κράτος, το 1830.
Η Ήπειρος (και το Μέτσοβο) εξακολουθεί να ανήκει στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
1831
Το 1831 το Μέτσοβο γίνεται ναχιγιές (δήμος) και εντάσσεται επίσημα στο πασαλίκι των Ιωαννίνων. Για πρώτη φορά εγκαθίσταται Τούρκος διοικητής (μουχαφούζης).
Σοκάκι του Μετσόβου σε φωτογραφία που τραβήχτηκε στα τέλη του 19ου αιώνα από τον Fred Boissonnas. (Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης)
Η διοικητική αυτή αλλαγή δηλώνει ότι το Μέτσοβο ήταν σημαντικός οικισμός από πληθυσμιακή άποψη.
1840
Πυρκαγιά καταστρέφει το Ελληνοσχολείο, που είχε κτιστεί με το ευεργέτημα του Δημ. Ζαμάνη, και τη βιβλιοθήκη. Καίγονται 4.000 βιβλία και χειρόγραφα. Μετά την καταστροφή, το σχολείο λειτουργεί στα κελλιά του ναού της Αγίας Παρασκευής.
Μέσα στον 19ο αιώνα λειτουργούσαν στο Μέτσοβο πέντε σχολεία: ένα νηπιαγωγείο, ένα παρθεναγωγείο, δύο δημοτικά (το κεντρικό και του Αγίου Δημητρίου) και ένα σχολαρχείο με δύο γυμνασιακές τάξεις.
Μαθήτριες του Τοσίτσειου Παρθεναγωγείου από τα περίχωρα του Μετσόβου. (Αρχείο Γ. Πλατάρη-Τζίμα)
1850
Περίπου το 1850 το Μέτσοβο γίνεται έδρα μουδίρη (διοικητή ναχιγιέ).
Γενική όψη του Μετσόβου σε φωτογραφία των αρχών του 20ού αιώνα. (Μargaret Hasluck)
Ο ναχιγιές ήταν υποδιαίρεση του βιλαετιού ή του καζά και είχε μεγαλύτερη εδαφική ομοιογένεια. Οι ναχιγιέδες απέκτησαν σχετική διοικητική αυτοτέλεια κατά την περίοδο των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων και η διαχείρισή τους ανατέθηκε σε μουδίρηδες.
1854
Το 1854, στη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου, εκδηλώνονται επαναστατικά κινήματα στην Ήπειρο υπό την ηγεσία του στρατηγού Θεόδωρου Γρίβα. Το Μέτσοβο διχάζεται μεταξύ των υποστηρικτών και των πολέμιων της επανάστασης. Με πρόσκληση των δεύτερων, θα επέμβουν τουρκικές δυνάμεις από τα Ιωάννινα, τον Μάρτιο του 1854, και μετά από τριήμερη σκληρή μάχη θα εξαναγκάσουν τον Γρίβα να εγκαταλείψει την πόλη. Το Μέτσοβο λεηλατείται και 400 σπίτια πυρπολούνται. Η καταστροφή θα μείνει γνωστή ως «ο Χαλασμός του Γρίβα».
Ο Θεόδωρος Γρίβας. (Μουσείο Μπουμπουλίνας)
Ο Θεόδωρος ή Θεοδωράκης Γρίβας (1797-1862) ήταν αγωνιστής της Ελληνικής Επανάστασης και καταγόταν από την Πρέβεζα. Μετείχε ενεργά στην πολιτική ζωή του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, χωρίς όμως σαφή κομματική τοποθέτηση και αρχές. Το 1836 είχε στηρίξει τον Όθωνα και είχε καταπνίξει την εναντίον του εξέγερση στην Ακαρνανία, ενώ το 1862 επαναστάτησε ο ίδιος εναντίον του και κατέλαβε τη Βόνιτσα και το Μεσολόγγι. Όταν ξέσπασε ο Κριμαϊκός Πόλεμος*, πέρασε τα ελληνοτουρκικά σύνορα με σώμα ατάκτων και ετέθη επικεφαλής της εξέγερσης στην Ήπειρο. Η αντιπαράθεση του Γρίβα με τον Όθωνα έχει αποτυπωθεί στο δημοτικό τραγούδι «Γρίβα μ’ σε θέλει ο βασιλιάς».
*Ο Κριμαϊκός Πόλεμος (1853-1856) ήταν μια σημαντική διεθνής σύρραξη ανάμεσα στη Ρωσία από τη μια πλευρά και την Αγγλία και τη Γαλλία από την άλλη, σε μια κρίση του Ανατολικού Ζητήματος. Όταν η Ρωσία επιτέθηκε εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Αγγλία και Γαλλία έσπευσαν να στηρίξουν τον Σουλτάνο. Ο πόλεμος έληξε με ήττα της Ρωσίας και είχε σοβαρές συνέπειες για την Ευρώπη, εφόσον οδήγησε στη διάλυση της Ιεράς Συμμαχίας και άλλαξε τις διεθνείς ισορροπίες. Είχε όμως επώδυνες συνέπειες και για την Ελλάδα. Κατά τη διάρκεια του πολέμου εκδηλώθηκαν επαναστατικές κινήσεις για την απελευθέρωση της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας, που κατέληξαν σε αποτυχία. Για να τιμωρηθεί η Ελλάδα και να εκβιαστεί η ουδετερότητά της, ο αγγλογαλλικός στόλος κατέλαβε τον Πειραιά και επέβαλε κατοχή / αποκλεισμό επί τρία χρόνια (1854-1857).
1864
To 1864-67 xτίζεται το κάστρο στο Μέτσοβο, το οποίο περιελάμβανε και τζαμί.
Το κάστρο σε φωτογραφία του Γάλλου γλωσσολόγου και νεοελληνιστή Hubert Pernot, που επισκέφθηκε την Ήπειρο το 1913, ένα χρόνο μετά την απελευθέρωση του Μετσόβου. (Hubert Pernot, Νεοελληνικό Ινστιτούτο της Σορβόννης)
Μετά την απελευθέρωση του Μετσόβου, το 1912, το κάστρο σταδιακά καταστράφηκε και καλύφθηκε με χώμα, δημιουργώντας τον λόφο που μέχρι σήμερα είναι γνωστός ως «Κάστρο».
1867
To 1867 η περιοχή του Μετσόβου γίνεται προσωρινά καζάς.
Ηλικιωμένος άνδρας από το Μέτσοβο, στις αρχές του 20ού αιώνα. (Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα)
Ο καζάς ήταν διοικητική υποδιαίρεση του σαντζακιού και μπορεί να μεταφραστεί ως «επαρχία». Αρχικά δήλωνε μια περιοχή που ταυτιζόταν με τη δικαιοδοσία ενός καδή (ιεροδικαστή). Το 1864 όμως, με τον νόμο των βιλαετίων, ο καζάς παύει να συνδέεται με την ιεροδικαστική ιεραρχία. Η διοικητική μεταρρύθμιση του οθωμανικού κράτους ολοκληρώνεται το 1867, όταν ενώνονται τα πασαλίκια των Ιωαννίνων και των Τρικάλων σε ένα ενιαίο βιλαέτι των Ιωαννίνων.
1870
Στις αρχές της δεκαετίας του 1870 ιδρύεται στη Χώρα Μετσόβου το «φαρμακείο Αβέρωφ», που χορηγεί δωρεάν φάρμακα σε όλους τους κατοίκους της πόλης και των περιχώρων, καθώς και στους στρατιώτες της τουρκικής φρουράς.
Σε επιστολή προς την Πύλη (Υπουργείο Εσωτερικών) στις 23 Απριλίου 1908, εκπρόσωπος του Βαλή Ιωαννίνων ζητά τα φαρμακευτικά υλικά που εισάγονται από την Ευρώπη και προορίζονται για το «φαρμακείο Αβέρωφ» να εξαιρούνται από τον τελωνειακό φόρο. Μεταξύ άλλων, η επιστολή αναφέρει:
«Σας απευθύνουμε συνημμένη την έκθεση του Διοικητικού Συμβουλίου Μετσόβου σχετικά με την αίτηση του Φαρμακείου Αβέρωφ, που παρασκευάζει και χορηγεί δωρεάν φάρμακα στο λαό και τους υπαλλήλους, να εξαιρεθούν τελωνειακών τελών τα φαρμακευτικά υλικά που εισάγει από την Ευρώπη. […] Το Διοικητικό συμβούλιο του Βιλαετίου [Ιωαννίνων] αιτείται λοιπόν προς το Υψηλό Υπουργείο Εσωτερικών αφενός, να εξασφαλιστεί η επίσημη άδεια του φαρμακείου και αφετέρου, να εγκρίνει την εξαίρεση τελωνειακών δασμών επί των απαραίτητων σε αυτό φαρμακευτικών υλικών καθώς και επί αυτών που θα του χρειαστούν στο μέλλον». (Başbakanlık Osmanlı Arşivi / Οθωμανικά Κρατικά Αρχεία, Κωνσταντινούπολη).
Το φαρμακείο φέρεται να λειτουργεί ήδη από το 1816, χορηγώντας δωρεάν φάρμακα σε φτωχούς Μετσοβίτες.
1875
To 1875 η περιοχή του Μετσόβου γίνεται μόνιμα καζάς και ταυτόχρονα έδρα καϊμακάμη (υποδιοικητή) και καδή (δικαστή). Έχει περίπου 6.000 κατοίκους.
Η Στατιστική του 1895.
Οι διοικητικές μεταρρυθμίσεις στο οθωμανικό κράτος από το 1864 είχαν ως αποτέλεσμα την αλλαγή της ορολογίας στις διοικητικές διαιρέσεις και τα αντίστοιχα αξιώματα.
Η αυτοκρατορία διαιρείται σε βιλαέτια (νομαρχίες ή γενικές διοικήσεις), τα οποία χωρίζονται σε σαντζάκια, και αυτά σε καζάδες. Οι καζάδες, όπως ο καζάς του Μετσόβου, διοικούνται από καϊμακάμηδες, ο οποίοι διορίζονταν και παύονταν απευθείας από την Κωνσταντινούπολη.
Στη Στατιστική του 1895, τη μόνη δημοσιευμένη πηγή με αναλυτική καταγραφή του πληθυσμού της Ηπείρου τα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας, ο καζάς του Μετσόβου ανήκει στο σαντζάκι Ιωαννίνων. Εκτός από τον κασαμπά (Χώρα) του Μετσόβου, περιλαμβάνει τρία ακόμα χωριά, το Ανήλιο, το Βουτονόσι και τη Μηλιά. Συνολικά, ο καζάς Μετσόβου αριθμεί 5.371 κατοίκους και 1.148 χανέδες (σπίτια).
Πίνακας χωριών του καζά του Μετσόβου, από τη Στατιστική του 1895. («Η τουρκική Στατιστική της Ηπείρου στο Σαλναμέ του 1895», Μιχάλης Κοκολάκης)
1881
Το 1881 γίνεται προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Άρτας στο ελληνικό κράτος.
Το γεφύρι της Άρτας (Λιθογραφία, George de la Poer Beresford, 1855)
Η υπόλοιπη Ήπειρος (και το Μέτσοβο) εξακολουθεί να ανήκει στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
1885
Το 1885 ιδρύεται ρουμανικό σχολείο (με κληροδότημα του Μετσοβίτη Δημήτρη Καζάκοβιτς) για τη διδασκαλία της ρουμανικής γλώσσας. Η λειτουργία του υπήρξε διακεκομμένη. Κλείνει το 1901, με απόφαση της ρουμανικής κυβέρνησης, και επαναλειτουργεί το 1908 (στην οικία του Κύργου Τόπη). Το σχολείο καταστρέφεται την επομένη της απελευθέρωσης του Μετσόβου (1η Νοεμβρίου 1912) και το αρχείο του πυρπολείται.
Στιγμιότυπο από βλάχικο γάμο στο χωριό Δροσοπηγή, στις αρχές του 20ού αιώνα. (Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα)
Το λεγόμενο Κουτσοβλαχικό Ζήτημα υπήρξε ένα μειονοτικό ζήτημα που εμφανίστηκε στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα σε συνδυασμό με την άνοδο των βαλκανικών εθνικισμών, μεταξύ των οποίων και του ρουμανικού. Με βασικό επιχείρημα τη συγγένεια της βλάχικης γλώσσας προς τη ρουμανική, η Ρουμανία διεκδικούσε ως ομοεθνείς τους βλάχικους πληθυσμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στις περιοχές της Ηπείρου, της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας εκδηλώθηκε οξύς ανταγωνισμός με την Ελλάδα ως προς την ταυτότητα των πληθυσμών, με την ίδρυση ρουμανικών σχολείων και εκκλησιών. Ο ανταγωνισμός αυτός οξύνθηκε ιδιαίτερα στις αρχές του 20ού αιώνα (εποχή του Μακεδονικού Αγώνα) με τη δράση ελληνικών ανταρτικών ομάδων στην οθωμανική Μακεδονία, επεισόδια εναντίον Ελλήνων εγκατεστημένων στη Ρουμανία και, εν τέλει, διακοπή των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ Ελλάδας και Ρουμανίας. Το Κουτσοβλαχικό Ζήτημα θα υποχωρήσει με τους Βαλκανικούς Πολέμους και την παραχώρηση από τον Βενιζέλο της ελεύθερης λειτουργίας ρουμανικών σχολείων και εκκλησιών στις περιοχές με βλάχικους πληθυσμούς που εντάχθηκαν στο ελληνικό κράτος. Εντούτοις, το ζήτημα θα λάβει νέα τροπή με την εμφάνιση ενός καινούργιου παράγοντα, του ιταλικού ιμπεριαλισμού, στη διάρκεια αφενός του Πρώτου και αφετέρου του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Tο 1917 υποκινήθηκε από τον Αλκιβιάδη Διαμάντη, βλαχόφωνο δικηγόρο από τη Θεσσαλία, η ίδρυση μιας Βλάχικης «Δημοκρατίας της Πίνδου», χωρίς όμως διάρκεια. Το 1941-42 εξάλλου, η Ιταλία, ως κατοχική δύναμη, με τη συνδρομή πάλι του Αλκιβιάδη Διαμάντη, σχεδίαζε την ίδρυση του Αυτόνομου Κουτσοβλαχικού «Πριγκιπάτου της Ηπείρου» που θα περιελάμβανε την Πίνδο, τη δυτική Μακεδονία και τη Θεσσαλία. Το σχέδιο θα ναυαγήσει οριστικά με την πτώση της Ιταλίας το καλοκαίρι του 1943.
1890
Στις 2 Ιανουαρίου 1890 ξεκινά τη λειτουργία του το Αβερώφειο Σχολείο Μετσόβου (δωρεά Γεωργίου Αβέρωφ). Το σχολείο κάηκε κατά τον Εμφύλιο, τον Οκτώβριο του 1947, και στη θέση του χτίστηκε (το 1955, από το Ίδρυμα Τοσίτσα) το σημερινό Δημοτικό Σχολείο.
Το διώροφο Αβερώφειο Σχολείο Μετσόβου, με τους μαθητές και τους δασκάλους το 1890. (Αρχείο Γ. Πλατάρη-Τζίμα)
Ο Γεώργιος Αβέρωφ, σε προσωπογραφία του Παύλου Προσαλέντη. (Πινακοθήκη Ε. Αβέρωφ, Μέτσοβο)
Ο Γεώργιος Αβέρωφ γεννήθηκε στο Μέτσοβο το 1815. Σε ηλικία 19 ετών έφυγε για την Αίγυπτο όπου δημιούργησε τεράστια περιουσία χάρη στο εμπόριο χουρμάδων, υφασμάτων, βαμβακιού κ.ά. Αναγνωρίστηκε ως μεγάλος ευεργέτης, επειδή με δικές του δωρεές κατασκευάστηκε σειρά έργων τόσο στην Αθήνα όσο και στο Μέτσοβο και στην ελληνική κοινότητα της Αιγύπτου. Με δικά του χρήματα αναμαρμαρώθηκε το Παναθηναϊκό Στάδιο, κτίστηκε η Σχολή Ευελπίδων, ανεγέρθηκαν οι ανδριάντες του Ρήγα Φεραίου και του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών και κατασκευάστηκε το περίφημο θωρηκτό Αβέρωφ. Πέθανε το 1899 στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Ο ανδριάντας του βρίσκεται στην είσοδο του Παναθηναϊκού Σταδίου.
1899
Ο Γεώργιος Αβέρωφ με τον θάνατό του, το 1899, αφήνει στο Μέτσοβο μεγάλο μέρος της περιουσίας του για τη λειτουργία των σχολείων, την κατασκευή υδραγωγείου, κρηνών και γέφυρας, για επισκευές δημόσιων δρόμων και ναών, δενδροφυτεύσεις, για τη συντήρηση νεκροταφείου, τη χορήγηση δωρεάν φαρμάκων σε όλους τους Μετσοβίτες, την προικοδότηση απόρων κοριτσιών και την αγορά βιβλίων για τη δημιουργία δημόσιας βιβλιοθήκης.
Γενικός έφορος των κληροδοτημάτων και των σχολείων ορίστηκε ο μεγάλος αδελφός τού Γεωργίου, Νικόλαος Μιχαήλ Αβέρωφ (Κολάκης του Χάλη).
Η πρώτη σελίδα της διαθήκης του Γεωργίου Αβέρωφ. (Αρχείο Γ. Πλατάρη-Τζίμα)
Ο αδελφός του Γεωργίου Αβέρωφ, Νικόλαος (Κολάκης του Χάλη), με τα παιδιά του Γεώργιο, Κωνσταντίνο και Δούκω (Ευδοκία). (Αρχείο Γ. Πλατάρη-Τζίμα)
1910
Το 1910 λοιμώδης επιδημική νόσος αποδεκατίζει τον πληθυσμό του Μετσόβου.
Σε επιστολή του, στις αρχές Ιουνίου 1910, ο Κ. Φούφας που διαμένει στα Τρίκαλα γράφει στον Δ. Τσανάκα στο Μέτσοβο: «Την οικογένειάν μου διστάζω να την στείλω αφού η ασθένεια τύφου δεν εξέλειπεν. Αυτό το οποίον γράφεις ότι δεν έπαθεν κανείς εκ τους δυναμένους και καλλώς συντιρουμένους, τι θέλω, να προσβληθή από ασθένειαν τύφου και να υποφέρη και άγνωστον και το τέλος; Εγώ να τους στείλω εις τα βουνά δια υγείαν περισσοτέραν και υγιεστάτους και να τους στείλω εις μεμολυσμένο μέρος ασθενείας δεν το κρίνω καλλόν και ως εκ τούτου θα κρατήσω εδώ την οικογένειαν ή ενδεχόμενον να την στείλω ή εις Βεδίστα ή εις Καστανιά (;)».
1912
Στις 31 Οκτωβρίου 1912 ο ελληνικός στρατός απελευθερώνει το Μέτσοβο. Είναι το τέλος της οθωμανικής κυριαρχίας στην περιοχή.
Κρήτες κατά την απελευθέρωση του Μετσόβου. (Αρχείο Γ. Πλατάρη-Τζίμα)
Το τελευταίο δεκαήμερο του Οκτωβρίου του 1912, σώματα εθελοντών Κρητών, καθώς και ένα απόσπασμα 340 περίπου οπλιτών του τακτικού στρατού, προωθούνται μέσω του θεσσαλικού χώρου στην ελληνοτουρκική μεθόριο που διέσχιζε τότε τα ανατολικά υψώματα του Μετσόβου.
Στις 31 Οκτωβρίου του 1912 τα ελληνικά σώματα, συνεπικουρούμενα από ανταρτικές ομάδες της Ηπείρου και Μετσοβιτών εθελοντών, επιτίθενται από τις 6 π.μ. κατά των τουρκικών φρουρών, οι οποίες αριθμούσαν 205 στρατιώτες και διέθεταν παράλληλα 2 κανόνια. Οι πυροβολισμοί διήρκεσαν ώς τις 4 μ.μ., οπότε υψώθηκε λευκή σημαία από τους εντός του φρουρίου του Μετσόβου πολιορκημένους Οθωμανούς στρατιώτες, προκειμένου να παραδοθούν.
1913
Στις 10 Αυγούστου 1913 υπογράφεται η Συνθήκη του Βουκουρεστίου και λήγουν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι.
Έλληνες στρατιώτες πανηγυρίζουν στα Ιωάννινα, τον Φεβρουάριο του 1913. (Αρχείο Μουσείου Μπενάκη)
1917
Στις 27 Μαΐου 1917 συμμαχικά ιταλικά στρατεύματα καταλαμβάνουν το Μέτσοβο, στο πλαίσιο των συμμαχικών πιέσεων προς τον Κωνσταντίνο για την είσοδο της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και λόγω των επεκτατικών σχεδίων της Ιταλίας στην Ήπειρο. Υποκινείται τότε, χωρίς επιτυχία, σχέδιο για την ίδρυση μιας Βλάχικης «Δημοκρατίας της Πίνδου». Οι Ιταλοί θα αποχωρήσουν στις 2 Σεπτεμβρίου 1917.
Iταλικά στρατεύματα στον δρόμο για τη Μακεδονία, 1917. (E.Λ.Ι.Α.)
1923
Στις 24 Ιουλίου 1923 υπογράφεται η Συνθήκη της Λωζάννης, που προβλέπει την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Από την ανταλλαγή εξαιρούνται οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου.
Η Συνθήκη της Λωζάννης επισφράγισε με οδυνηρό τρόπο τη Μικρασιατική Καταστροφή και ταυτόχρονα το τέλος της ελληνικής πολεμικής περιπέτειας που είχε ξεκινήσει με τους Βαλκανικούς Πολέμους το 1912. Η ανατολική Θράκη, η Ίμβρος, η Τένεδος και η ζώνη της Σμύρνης παραχωρήθηκαν στην Τουρκία, ενώ αποφασίστηκε η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Από την ανταλλαγή εξαιρέθηκαν οι μουσουλμάνοι της δυτικής Θράκης, οι ελληνορθόδοξοι της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου, και οι μουσουλμάνοι «αλβανικής καταγωγής» που ήταν εγκατεστημένοι κυρίως στην Ήπειρο (Τσαμουριά), καθώς και οι ελληνορθόδοξοι Άραβες της Κιλικίας.
1936
Το 1936 ολοκληρώνεται ο αυτοκινητόδρομος που ενώνει τη Θεσσαλία με την Ήπειρο, διερχόμενος από την Κατάρα.
Άνδρες με σκεπάρνια και φτυάρια σε οδικά έργα στην Ήπειρο, γύρω στα 1935. (Αρχείο Μουσείου Μπενάκη)
1937
To 1937 ιδρύεται ο Εξωραϊστικός Σύλλογος Μετσόβου, με πρόεδρο τον Γρηγόρη Τσανάκα και αντιπρόεδρο τον Ευάγγελο Αβέρωφ. Ο Σύλλογος απευθύνεται σε Μετσοβίτες της διασποράς για οικονομική ενίσχυση του Μετσόβου. Έτσι ξεκινάει η πολύχρονη αλληλογραφία του Ευάγγελου Αβέρωφ με τον εγκατεστημένο στη Λωζάννη και αποξενωμένο από την Ελλάδα βαρόνο Μιχαήλ Τοσίτσα.
Iδιόχειρη επιστολή Ε. Αβέρωφ προς Τοσίτσα.
Στην πρώτη σωζόμενη επιστολή προς τον βαρόνο Μιχαήλ Τοσίτσα, τον Δεκέμβριο του 1938, ο Ευάγγελος Αβέρωφ γράφει: «… φαντάζομαι πως θα υπάρξουν πολλά πράγματα να συζητήσουμε και να μάθουμε οι δυο μας. […] Το όνομά σας σας συνδέει εδώ με πολλά πράγματα και θα το διαπιστώσετε ο ίδιος στην προσεχή επίσκεψή σας».
Σε άλλη επιστολή, του 1938, ο Αβέρωφ στέλνει στον Τοσίτσα φωτογραφίες που τράβηξε ο ίδιος στο Μέτσοβο, για να του δείξει το χωριό:
«Τμήμα του χωριού: η πλατεία της Εκκλησίας γύρω από την οποία βρίσκονται τα σχολεία. Το μεγάλο κτίριο δεξιά είναι αυτό του δημοτικού σχολείου που κατασκευάστηκε το 1888 από το Γεώργιο Αβέρωφ. Στο κέντρο (το σπίτι με τις δύο πόρτες που η μία βρίσκεται πάνω από την άλλη) η σχολή οικοκυρικής και υφαντικής (Ίδρυμα Γ. Τούλη) που εγκαθίδρυσα φέτος το καλοκαίρι. Το δεύτερο σπίτι πίσω από αυτή τη σχολή, είναι αυτό του Νικολάκη Αβέρωφ. Λίγο πιο δεξιά βρίσκεται το σπίτι των προγόνων σας, δεν διακρίνεται όμως».
1938
Στις 25 Αυγούστου 1938 εγκαινιάζεται η Σχολή Υφαντικής-Ταπητουργικής στο Ορφανοτροφείο Τούλη. Στην πρωτοβουλία για την ίδρυση της σχολής συμμετείχε και η Α. Χατζημιχάλη.
Το Τούλειο Ορφανοτροφείο, το 1938. (Αρχείο Γ. Πλατάρη-Τζίμα)
Το Τούλειο Ορφανοτροφείο είχε ανεγερθεί με χρήματα του Μετσοβίτη ευεργέτη Γεωργίου Τούλη. Στη διαθήκη του, το 1878, ο Τούλης σημείωνε: «Στο Ορφανοτροφείο θα είναι δεκτά ορφανά παιδιά, τα οποία θα ενδυθούν με φράγκικα ή Ευρωπαϊκά από δίμιτον […] να μη γίνει μεγάλο αλλά μικρόν και κομψόν, να γίνει με πάτωμα και άνευ κατωγείων, τα οποία είναι άχρηστα. Τα δωμάτια να μείνουν μικρά και άνευ καπνοδοχείων, να γίνει με θερμάστρα η οποία να θερμαίνει όλα τα δωμάτια καθώς κάμουν εις την Βλαχίαν».
1941
Στις 27 Απριλίου 1941 μπαίνουν τα γερμανικά στρατεύματα στην Αθήνα. Η Ελλάδα βρίσκεται υπό τριπλή κατοχή (γερμανική, ιταλική, βουλγαρική).
Γερμανικό τανκ στην Αθήνα,1941. (Ε.Λ.Ι.Α.)
1944
Τον Οκτώβριο του 1944 τα στρατεύματα κατοχής αποχωρούν από την Ελλάδα.
Τελετή αποχώρησης των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής από την Αθήνα, Οκτώβριος 1944. (Ε.Λ.Ι.Α.)
1947
Στις 18-24 Οκτωβρίου και στις 3-6 Νοεμβρίου 1947, στη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου, γίνονται μάχες στο Μέτσοβο. Ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδος αποτυγχάνει να καταλάβει το Μέτσοβο.
Ορειβατικό πυροβόλο του ΕΛΑΣ στην Ήπειρο, την περίοδο 1942-44. (Αρχείο Μουσείου Μπενάκη)
1947
Το 1947 δημιουργείται το Ίδρυμα Βαρώνου Μιχαήλ Τοσίτσα.
Ο βαρόνος Μιχαήλ Τοσίτσας σε πίνακα του Γιάννη Μόραλη.
Ο βαρόνος Μιχαήλ Τοσίτσας (1885-1950) ήταν εγγονός του Κωνσταντίνου Τοσίτσα, ένα από τα μικρότερα αδέλφια του εθνικού ευεργέτη της Ελλάδας Μιχαήλ Τοσίτσα (1787-1950), ο οποίος είχε εγκατασταθεί στις αρχές του 19ου αιώνα στο Λιβόρνο της Ιταλίας. Το 1831 του απονεμήθηκε από τον τοπικό δούκα ο τίτλος του βαρώνου για αυτόν και τους απογόνους του, ως επιβράβευση της μεγάλης εμπορικής δραστηριότητας της οικογένειας Τοσίτσα.
Ο βαρόνος Μιχαήλ Τοσίτσας έζησε στην Ελβετία και τη Γαλλία. Αν και δεν διατηρούσε σχέσεις με τον ελληνικό χώρο, πείθεται, κατόπιν μακροχρόνιας αλληλογραφίας και προσωπικών επαφών με τον Ευάγγελο Αβέρωφ, να συστήσει φιλανθρωπικό ίδρυμα για να βοηθήσει την ιδιαίτερη πατρίδα των προγόνων του. Το ίδρυμα συστάθηκε τον Ιούνιο του έτους 1947 με την ονομασία «Ίδρυμα Βαρώνου Μιχαήλ Τοσίτσα» και έχει ως κύριο σκοπό την ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής του Μετσόβου, απ’ όπου καταγόταν ο ιδρυτής.
Με τα χρήματα του Ιδρύματος ανοικοδομήθηκε η προγονική του οικία στο Μέτσοβο, η οποία λειτουργεί σήμερα ως λαογραφικό μουσείο, και το καμένο από το 1947 κτήριο του δημοτικού σχολείου. Επίσης, δημιουργήθηκε νοσοκομείο, πριονιστήριο, τυροκομική μονάδα, γυμναστήριο, χιονοδρομικό κέντρο και χρηματοδοτήθηκε πλήθος άλλων κοινωφελών και αναπτυξιακών έργων. Στην ευρύτερη περιοχή της Ηπείρου αποπερατώθηκαν, με δαπάνες του Ιδρύματος, πάνω από 107 σχολεία. Τέλος, ιδρύθηκε στην Κάτω Κηφισιά φοιτητική εστία για Ηπειρώτες σπουδαστές.
Ο Ευάγγελος Αβέρωφ ασχολήθηκε από νωρίς με τα κοινά και επί μισό αιώνα σχεδόν διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Ελλάδας.
Το 1941 έγινε νομάρχης Κέρκυρας και το 1942 συλλαμβάνεται από τους Ιταλούς για αντιστασιακή δράση. Το 1946 εκλέγεται για πρώτη φορά βουλευτής Ιωαννίνων, στη συνέχεια διετέλεσε υφυπουργός και υπουργός Εφοδιασμού, Οικονομίας και Γεωργίας. Από το 1956 ώς το 1963 διετέλεσε υπουργός Εξωτερικών.
Κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής δικτατορίας ανέπτυξε αντιδικτατορική δράση και συνελήφθη. Το 1974 ανέλαβε το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας.
Παράλληλα με την πολιτική του δράση ανέπτυξε συγγραφικό έργο, γράφοντας μυθιστορήματα, διηγήματα, θεατρικά έργα, δοκίμια και ιστορικές αναλύσεις.
Για τους κατοίκους του Μετσόβου ο Ευάγγελος Αβέρωφ αποτελεί τον τελευταίο εκπρόσωπο της μεγάλης παράδοσης των τοπικών ευεργετών. Πρωτοστάτησε στη δημιουργία του Ιδρύματος Βαρώνου Μιχαήλ Τοσίτσα, το οποίο διηύθυνε επί 40 χρόνια, συμβάλλοντας καθοριστικά στη σύγχρονη ανάπτυξη του οικισμού. Εκπληρώνοντας την επιθυμία του βαρώνου Μιχαήλ Τοσίτσα, να φέρει ο εκάστοτε πρόεδρος του Ιδρύματος το οικογενειακό του επίθετο, έφερε έκτοτε και το επίθετο Τοσίτσας.
Επίσης, δημιούργησε το Ίδρυμα Ευαγγέλου Αβέρωφ-Τοσίτσα, στο οποίο δώρισε τη σημαντικότατη προσωπική του συλλογή Ελλήνων ζωγράφων του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, κτίζοντας πινακοθήκη για τη στέγασή της. Παράλληλα επένδυσε στην τοπική αμπελουργία, καλλιεργώντας τον εγκαταλελειμμένο αμπελώνα του Μετσόβου και δημιουργώντας σύγχρονη οινοποιητική μονάδα.
1955
Το 1955 ο βασιλέας Παύλος επισκέπτεται το Μέτσοβο, για να εγκαινιάσει το Λαογραφικό Μουσείο Μετσόβου του Ιδρύματος Βαρώνου Μιχαήλ Τοσίτσα.
Επίσκεψη βασιλικής οικογένειας, 1955.
Ο Παύλος Α΄ γεννήθηκε το 1901 και ήταν γιος του Κωνσταντίνου Α΄ και της Σοφίας. Το 1938 παντρεύτηκε την πριγκίπισσα του Αννόβερου Φρειδερίκη και μαζί απέκτησαν τρία παιδιά: τη Σοφία, τον Κωνσταντίνο και την Ειρήνη. Το 1947, μετά τον θάνατο του άτεκνου αδελφού του, Γεωργίου Β΄, ανέβηκε στον θρόνο, σε μια περίοδο εξαιρετικά δύσκολη για την Ελλάδα. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν η ισορροπία ανάμεσα στο Στέμμα και τα πολιτικά κόμματα υπήρξε δυσχερής. Η συνεχής ανάμειξη του Παύλου, όπως και της συζύγου του Φρειδερίκης, στην ελληνική πολιτική δημιούργησε δυσαρέσκειες και σφοδρές συγκρούσεις, όπως π.χ. με τον στρατάρχη Α. Παπάγο και αργότερα με τον Κ. Καραμανλή. Ο Παύλος πέθανε το 1964 και τον διαδέχτηκε ο γιος του Κωνσταντίνος.